Die Resignation gegenüber dem Krieg in der Ukraine ignoriert nicht nur die anhaltenden Gräueltaten, sondern auch deren Auswirkungen auf die zugrunde liegenden europäischen Narrative. Jetzt ist der Moment gekommen, politische Orthodoxien zu überdenken. Teil der Reihe “Lektionen des Krieges: Revisited Die Wiedergeburt Europas”.
Drugi međunarodni kongres pisaca u odbranu kulture, održan 1937. u Valensiji, glavnom gradu Španske Republike nakon Frankovog napada na Madrid, postao poznat kao spektakularan kulturni čin suprotstavljanja fašizmu. Kongresu je prisustvovalo više od stotinu pisaca iz cijelog svijeta. Njihovu predanost onome što su nazvali revolucionarnim humanizmom, borbom za ljudsko dostojanstvo i slobodu naroda, vrijedno je prisjetiti se u povijesno sličnom trenutku u kojem se nalazimo danas. To bi nam moglo pomoći da bolje razumijemo međunarodnu nevolju koju zapravo predstavlja ruska fašistička invazija i neokolonijalni rat istrebljenja protiv Ukrajine.
Glavni politički problem za delegate u Valensiji bila je politika neintervencije zapadnih demokratija, koju su ostrožno osuđivali iznova i iznova. Nasuprot tome, današnji kulturni i politički progresivci povukli su se u svoje kule od slonovače neeskalacije i neintervencije, ili žive u poetskom sanjarenju apstraktno zamišljenog pacifizma, koji nije ništa drugo do eufemizam za kapitulaciju pred fašizmom.
Evropa se trenutno bori sa sveobuhvatnim izazovom, koji je bio stvarnost Ukrajine u poslednjih godinu i po dana: šta treba učiniti u vezi sa devastacijom koja je u toku? Ovo je, zaista, višedimenzionalno pitanje – koje sadrži egzistencijalni, vojni, politički, psihološki, društveni, ekološki, ekonomski i čitav niz drugih nivoa – i ne daje sebi nikakav katarzičan odgovor. Naprotiv, sadrži samo beskrajnu bol, u svakom pogledu.
Najbolji izraz ovog upornog izazova mogla bi biti poznata slika Edvarda Muncha Vrisak – trenutno se nalazimo u upravo takvom trenutku tjeskobe, neizvjesnosti i izobličenja. Djelo nastalo je u napadu panike koji je doživio sam Munch 1892. godine, a panika bi zapravo bila odgovarajuća reakcija na ruske ratne zločine, umjesto pseudoracionalnih kalkulacija koje vidimo danas. Čini se da međunarodna zajednica postepeno prihvata zločine kao neizbježne, odgovor koji bi ranije bio apsolutno nezamisliv. Panika bi možda bila i efikasniji politički odgovor, koji bi potencijalno pokrenuo prijeko potrebnu međunarodnu akciju.
Kada je u pitanju rat u Evropi, u javnoj sferi mogu se uočiti dva diskurzivna i vizuelna pristupa, koji odražavaju preovlađujuće društveno-političke stavove o zločinima koji su u toku. Prva je ratna pornografija, neka vrsta romantizacije ruševina, koja je kao i svaka pornografija opscena. Ovdje ruševine jednostavno služe kao tipična medijska postavka, održavajući ekonomiju pažnje dok te ruševine bukvalno neprestano proizvodi rat koji je u toku. Drugi pristup je politička fantazija poslijeratne rekonstrukcije. Psihološki je ovo vrlo zavodljiva strategija, jer dozvoljava izostavljanje surovih realnosti samog rata, upravo zato što su nepodnošljivo oštre, koncentrirajući se na ono što može doći poslije – sve dok rat bjesni i ne vidi se kraj.
Evropa se suočava sa krizom, čiji će ishodi definisati ostatak 21. veka. Sada je, dakle, pravo vrijeme da Evropa preispita i revidira svoje osnovne narative, priče koje Evropljani pričaju decenijama, obmanjujući i sebe i druge. Ovaj istorijski trenutak je bio slavno nazvan a Zeitenwende (epohalni pomak), ali precizniji termin, preuzet iz evropske kulturne historije, bi bio ono što bi Aristotel peripeteia, peripetija – dramatičan preokret okolnosti, drastična promjena iz jednog stanja stvari u njegovo suprotno. Rat Rusije protiv Ukrajine i Zapada zaista je karakteriziran edipovskom logikom, a zadatak Evrope u ovim vanrednim vremenima je prvenstveno da se oduči da ne vidi, da bi naučila vidjeti – da podvrgne narative centralne za svoju historiju dubokoj reviziji i promjene, jer su one odlučujuće za budućnost Evrope.
Prvi je diskurs o genocidu. Ovaj temeljni princip postnacističke Evrope, čija je politička integracija bila zasnovana na ideji zajedničke odgovornosti za holokaust, bio je brutalno doveden u pitanje invazijom Rusije na Ukrajinu u punom obimu. Osim filtracionih logora, masovnih deportacija, otmica i sveprisutnih mučilišta, oko 1600 kulturnih objekata je oštećen ili uništen u Ukrajini od strane ruske vojske od 24. februara 2022. Rusija namjerno cilja kulturnu infrastrukturu zemlje u sklopu svojih napada na civilne objekte.
Prema Rafalu Lemkinu, autoru pojma „genocid“, uništavanje kulturne baštine je metod postizanja genocida. Za njega, genocid se u suštini sastoji od varvarstva (napadanje na ljude) i vandalizma (napadanje na kulturu). Druga komponenta je, međutim, bila izostavljeno u Konvenciji UN-a o genocidu iz 1948. godine. Razlozi su bili očigledno kolonijalni – nekoliko zapadnih sila strahovalo je da bi njihovi autohtoni narodi (i bivši robovi) mogli primijeniti zakon protiv njih. UN su umjesto toga usvojile Hašku konvenciju iz 1954. o zaštiti kulturnog nasljeđa u oružanim sukobima, kompromis koji je problem prebacio na potpuno drugu orbitu. Pravo pitanje nije kako zaštititi kulturu u vrijeme rata (iako je to očigledno od vitalnog značaja), već kako zaustaviti genocid. Čim krene namjerno uništavanje kulture velikih razmjera, zaključak bi trebao biti da imamo posla s genocidom.
Ali Evropa i dalje radije govori o genocidu u smislu historijske politike, kulture sjećanja i ‘pomirenja s prošlošću’, često izbjegavajući primjenu tog termina na sadašnjost iz straha od njegove ‘relativizacije’. Ovo je tipičan primjer onoga što se na njemačkom naziva Schuldabwehr, skretanje osjećaja krivice. Trauma i fetišizirana krivica za zločine iz prošlosti ponovo su se pojavili kada se Evropa suočila sa ruskim varvarstvom u Ukrajini.
Problem Evrope, naravno, nije ‘relativizacija’ genocida, već njena vlastita nespremnost da prizna da se u Ukrajini događa genocid – upravo zato što se genocid događa upravo sada! Zato Evropa teži da tvrdi da to nije ‘čisti’ genocid, da je genocid teško dokazati, itd. – uprkos činjenici da su genocidni ciljevi Rusije otvoreno rečeno i javno izneseno od strane državnih medija i zvaničnika, uključujući i samog lidera Kremlja. Jer ako Evropa prihvati premisu da je zapravo svjedok genocida u Ukrajini već duže vrijeme, a da nije učinila sve što je bilo moguće i nemoguće da ga zaustavi, to bi značilo da je zapravo dozvolila da se genocid dogodi i nastavi. Na istoj teritoriji kao i ranije. Opet.
Drugi evropski narativ koji treba revidirati je onaj o dekolonizaciji. Ovo je postala još jedna popularna riječ u međunarodnoj javnoj debati, ali osnovni problem je što se to percipira i prakticira u apolitičnoj, kulturaliziranoj formi. Dekolonizacija se posmatra jednostavno kao sredstvo predstavljanja, dok je svaki pravi antikolonijalizam prije svega služenje pravdi. Bez toga ostaje šuplja i pomodna retorika. Ruski napad na Ukrajinu, koji proizlazi iz duboko ukorijenjenog kolonijalnog razmišljanja, samo čini slučaj hitnijim. Dekolonizacija se ne odnosi samo na obilježavanje ili predstavljanje različitih iskustava domorodačke zajednice (koliko god ona bila važna), već i na to kako počinitelje držati odgovornim za svoje kolonijalne zločine.
Trenutna etnografizacija dekolonijalnih pitanja, uobičajena u brojnim kulturnim projektima diljem Europe, često regenerira tipične kolonijalne stereotipe i klišeje koji se udobno uklapaju u neoimperijalnu fantaziju i bivših i sadašnjih kolonijalnih sila, pretvarajući se kako to čine da je kolonijalizam već zatvoren i da sve što sada treba da uradimo je da ‘slavimo različitost’. Ali dekolonizacija nije multikulti parada različitih svjetskih kuhinja. To bi, zaista, bio najgori ishod rata i za ukrajinski i za krimskotatarski narod – značilo bi da je pravedna stvar koloniziranih potpuno izgubljena.
U ovom kontekstu, duboka zabuna je da su dekolonizaciju počinioci efektivno prenijeli svojim žrtvama: takozvani globalni jug ili evropski post-sovjetski istok. Da su zapadnjaci ili Rusi prepušteni sami sebi bez ikakvog pritiska iz drugih dijelova svijeta, oni se uopće ne bi mnogo zamarali dekolonizacijom! Ovo je duboko izopačena perspektiva, u kojoj dekolonizacija postaje neka vrsta terapije ili psihološke vježbe za kolonizirane, svedena na lične priče i porodične korijene, dok bi zapravo trebalo biti suprotno, odnosno visoko politizirano i vrhunsko pitanje kolonizatora. ‘ dnevni red.
Kolonijalizmu se moraju pozabaviti prije svega imperijalne sile u prošlosti i sadašnjosti, a ne kolonizirane. Jedina kolonijalna sila koja je ikada međunarodno kažnjena za svoje zločine bila je nacistička Njemačka. Ali čak i tada, kolonijalni zločini su bili skriveni iza pogrešnog naziva Erinnerungskultur, kao da je to zaista samo pitanje kulture sjećanja, a ne otvorenih rana koje još uvijek definiraju političku i ratnu stvarnost Evrope.
Treći evropski temeljni narativ koji zahtijeva političko ponovno uspostavljanje je onaj o antifašizmu. Antifašizam je bio toliko centralan u modernoj evropskoj i globalnoj istoriji da je često zanemaren i pretvaran u atribut određene političke grupe, subkulture koja izvodi svoje uobičajene rituale 1. maja. Umjesto toga, antifašizam treba tretirati kao kamen temeljac današnje ujedinjene Evrope i slobodnog svijeta. Bez osnova antinacizma današnje političke institucije i okviri nikada ne bi nastali! Prava demokratija je moguća samo kada je po političkoj prirodi antifašistička, inače nije.
Evropska društva su se toliko navikla na razne desničare, populiste, autokrate i autoritarizam da ih je sveopšti napad Rusije na Ukrajinu iznenadio. Odjednom su bili primorani da se suoče sa fundamentalnim pitanjem, koje bi trebalo da bude istorijski prepoznatljivo: kako odvratiti i okončati fašistički državni režim (ovaj put sa nuklearnim kapacitetima)? Došlo je do žestokog debata o tome da li je ispravno definirati trenutni ruski režim kao fašistički. Paradoksalno, oni koji to odbijaju kriju se iza pretjerane historizacije fenomena, ne zbog nedostatka razloga, već zato što postoje previše njih.
Ono što je zaista upečatljivo je koliko namjerno i otvoreno ruske vlasti i vojska kosplayiraju naciste u njihovom ratu protiv Ukrajine. Promoviranje nacističkog obrazloženja o ‘nepostojećim’ Ukrajincima kao izgovora za masovna ubijanja, korištenjem ružnog diskursa ‘denacifikacije’ kako bi se prenamijenio istorijski slučaj i apsurdno opravdala vojna invazija, stilizirajući ničim izazvan rat kao nastavak Drugog svjetskog rata (‘ možemo to ponoviti’) – sve revanšističke namjere Rusije zapravo su bile usmjerene na subverziju evropskog institucionalnog i pravnog poretka, zasnovanog na ishodima poraza nacizma, kako bi se EU i NATO razbili i povratili kontrolu nad Evropom tako što ćete ga ponovo podijeliti.
Rat Rusije protiv Ukrajine učinio je hitnom potrebu za političkim protuotrovom: antifašizam se mora ponovo uvesti na međunarodnom planu kao osnova za državnu politiku, kao i za kreiranje nevladine politike. To nije karakteristika određenog dijela političkog spektra, već predstavlja sam uvjet da politički spektar uopće postoji. Ovdje Evropa snosi posebnu istorijsku i političku odgovornost, i kroz to može postići ono što Aristotel nazvan anagnorisis – promjena od neznanja do znanja, prepoznavanje ne samo osobe već i onoga za šta se ta osoba zalaže.
Danas se može samo oprezno nadati da će takvo priznanje Evrope i onoga za šta se ona zalaže može utrti put od sadašnje ratne tragedije do sveevropske političke katarze. Ali nada je ono što je ostalo na samom dnu Pandorine kutije.
