Die Resignation gegenüber dem Krieg in der Ukraine ignoriert nicht nur die anhaltenden Gräueltaten, sondern auch deren Auswirkungen auf die zugrunde liegenden europäischen Narrative. Jetzt ist der Moment gekommen, politische Orthodoxien zu überdenken. Deel van de serie “Lektionen des Krieges: Die Wiedergeburt Europas revisited”.
Het Tweede Internationale Schrijverscongres ter Verdediging van de Cultuur, gehouden in 1937 in Valencia, de hoofdstad van de Spaanse Republiek na de aanval van Franco op Madrid, werd bekend als een spectaculaire culturele daad van verzet tegen het fascisme. Meer dan honderd schrijvers van over de hele wereld woonden het congres bij. Hun toewijding aan wat zij revolutionair humanisme noemden, een strijd voor menselijke waardigheid en de vrijheid van mensen, is het waard om in herinnering te roepen op het historisch vergelijkbare moment waarin we ons vandaag de dag bevinden. Als we dat doen, kunnen we de internationale hachelijke situatie die de fascistische invasie en neokoloniale uitroeiingsoorlog van Rusland tegen Oekraïne eigenlijk vertegenwoordigt, beter begrijpen.
Het belangrijkste politieke probleem voor de afgevaardigden in Valencia was het non-interventiebeleid van de westerse democratieën, dat zij keer op keer scherp veroordeelden. De culturele en politieke progressieven van vandaag hebben zich daarentegen teruggetrokken in hun ivoren torens van non-escalatie en non-interventie, of verkeren in een poëtische dagdroom van abstract ingebeeld pacifisme, dat niets anders is dan een eufemisme voor capitulatie voor het fascisme.
Europa worstelt momenteel met een allesomvattende uitdaging, die de afgelopen anderhalf jaar de realiteit in Oekraïne is geweest: wat te doen aan de voortdurende verwoesting? Dit is inderdaad een multidimensionale vraag – met existentiële, militaire, politieke, psychologische, sociale, ecologische, economische en een hele reeks andere niveaus – die zich niet leent voor een of ander catharsisch antwoord. Integendeel, het bevat alleen maar eindeloze pijn, in alle opzichten.
De beste uitdrukking van deze aanhoudende uitdaging is misschien wel Edvard Munchs beroemde schilderij De Schreeuw – we bevinden ons momenteel in precies zo’n moment van angst, onzekerheid en vervorming. Het werk ontstond in een paniekaanval van Munch zelf in 1892, en paniek zou eigenlijk de gepaste reactie zijn op de oorlogsmisdaden van Rusland, in plaats van de pseudo-rationele berekeningen die we vandaag zien. De internationale gemeenschap lijkt de wreedheden geleidelijk als onvermijdelijk te accepteren, een reactie die voorheen absoluut ondenkbaar zou zijn geweest. Paniek zou misschien ook een effectievere politieke reactie zijn, die de aanzet zou kunnen geven tot de broodnodige internationale actie.
Als het gaat om de oorlog in Europa zijn er twee discursieve en visuele benaderingen te onderscheiden in de publieke sfeer, die de heersende sociaal-politieke houdingen ten opzichte van de aanhoudende wreedheden weerspiegelen. De eerste is oorlogsporno, een soort romantisering van ruïnes, die zoals elke porno obsceen is. Hier dient het puin gewoon als een typisch mediadecor om de aandachtseconomie in stand te houden, terwijl die ruïnes letterlijk voortdurend worden geproduceerd door de voortdurende oorlogsvoering. De tweede benadering is de politieke fantasie van naoorlogse wederopbouw. Psychologisch gezien is dit een zeer verleidelijke strategie, omdat het de mogelijkheid biedt om de harde realiteit van de oorlog zelf weg te laten, juist omdat die ondraaglijk hard is, en zich in plaats daarvan te concentreren op wat daarna kan komen – en dat alles terwijl de oorlog doorwoedt zonder dat het einde in zicht is.
Europa staat voor een crisis waarvan de uitkomsten bepalend zullen zijn voor de rest van de 21e eeuw. Daarom is dit precies het juiste moment voor Europa om zijn eigen basisverhalen te herzien, verhalen die de Europeanen al tientallen jaren vertellen en waarmee ze zichzelf en anderen voor de gek houden. Dit historische moment is beroemd geworden dubbed een Zeitenwende (epochal shift), maar een preciezere term, opgepikt uit Europa’s cultuurgeschiedenis, zou zijn wat Aristoteles kreeg peripeteia, een peripety – een dramatische omkering van omstandigheden, een drastische verandering van de ene toestand in de andere. De oorlog van Rusland tegen Oekraïne en het Westen wordt inderdaad gekenmerkt door een oedipale logica, en de taak van Europa in deze tijden van nood is in de eerste plaats om af te leren niet te zien, om te leren zien – om de verhalen die centraal staan in de geschiedenis van Europa te onderwerpen aan grondige herziening en verandering, omdat ze beslissend zijn voor de toekomst van Europa.
De eerste is het discours over genocide. Dit fundamentele principe van het post-Nazi Europa, waarvan de politieke integratie gebaseerd was op het idee van een gemeenschappelijke verantwoordelijkheid voor de Holocaust, werd brutaal uitgedaagd door de grootschalige invasie van Rusland in Oekraïne. Naast de filtratiekampen, massadeportaties, ontvoeringen en alomtegenwoordige martelkamers, zijn er sinds 24 februari 2022 in Oekraïne ongeveer 1600 culturele sites beschadigd of vernietigd door het Russische leger. Rusland richt zich doelbewust op de culturele infrastructuur van het land als onderdeel van zijn aanvallen op civiele voorzieningen.
Volgens Rafal Lemkin, de auteur van de term ‘genocide’, is de vernietiging van cultureel erfgoed een methode om genocide te bereiken. Voor hem bestaat genocide in wezen uit barbaarsheid (mensen aanvallen) en vandalisme (cultuur aanvallen). De tweede component werd echter omzeild in het VN-genocideverdrag van 1948. De redenen waren duidelijk koloniaal – verschillende westerse mogendheden vreesden dat hun inheemse volken (en voormalige slaven) de wet tegen hen zouden kunnen toepassen. In plaats daarvan nam de VN de Haagse Conventie van 1954 aan die cultureel erfgoed in gewapende conflicten beschermde, een compromis dat het probleem naar een totaal andere baan verplaatste. De echte vraag is niet hoe cultuur te beschermen in oorlogstijd (hoewel dit natuurlijk van vitaal belang is), maar hoe genocide te stoppen. Zodra de opzettelijke grootschalige vernietiging van cultuur begint, zou de conclusie moeten zijn dat we te maken hebben met genocide.
Maar Europa geeft er nog steeds de voorkeur aan om over genocide te praten in termen van geschiedenispolitiek, herinneringscultuur en ‘in het reine komen met het verleden’, en vermijdt vaak om de term toe te passen op het heden uit angst voor de ‘relativering’ ervan. Dit is een typisch voorbeeld van wat in het Duits Schuldabwehr wordt genoemd, het ombuigen van de schuld. Trauma en gefetisjiseerd schuldgevoel voor gruweldaden uit het verleden doken weer op toen Europa werd geconfronteerd met de Russische barbaarsheid in Oekraïne.
Het probleem van Europa is natuurlijk niet de ‘relativering’ van genocide, maar haar eigen onwil om te erkennen dat er een genocide gaande is in Oekraïne – precies omdat de genocide op dit moment plaatsvindt! Daarom heeft Europa de neiging om te beweren dat het geen ‘zuivere’ genocide is, dat genocide moeilijk te bewijzen is, enz. – ondanks het feit dat de genocidale doelen van Rusland zijn openlijk verklaard en publiekelijk uiteengezet door de staatsmedia en ambtenaren, inclusief de leider van het Kremlin zelf. Want als Europa de vooronderstelling accepteert dat het in feite al lange tijd getuige is van een genocide in Oekraïne, zonder al het mogelijke en onmogelijke te doen om die te stoppen, zou dat betekenen dat het genocide feitelijk heeft laten plaatsvinden en doorgaan. Op hetzelfde grondgebied als voorheen. Nogmaals.
Het tweede Europese verhaal dat aan herziening toe is, is dat van dekolonisatie. Dit is het zoveelste modewoord geworden in het internationale publieke debat, maar het fundamentele probleem is dat het wordt gezien en toegepast in een apolitieke, geculturaliseerde vorm. Dekolonisatie wordt simpelweg gezien als een manier om te representeren, terwijl een echt antikolonialisme in de eerste plaats gaat over het dienen van gerechtigheid. Zonder dit blijft het holle en modieuze retoriek. De aanval van Rusland op Oekraïne, die voortkomt uit een diepgewortelde koloniale denkwijze, maakt de zaak alleen maar urgenter. Dekolonisatie gaat niet alleen over het herdenken of vertegenwoordigen van verschillende inheemse gemeenschappelijke ervaringen (hoe belangrijk die ook zijn), maar over hoe we de daders verantwoordelijk kunnen houden voor hun koloniale misdaden.
De huidige etnografie van dekoloniale kwesties, die gemeengoed is in talloze culturele projecten in heel Europa, herhaalt vaak typische koloniale stereotypen en clichés die gemakkelijk passen in de neo-imperiale fantasie van zowel voormalige als huidige koloniale machten, die doen alsof het kolonialisme al een afgesloten zaak is en dat we nu alleen nog maar ‘diversiteit moeten vieren’. Maar dekolonisatie is geen multikulti parade van verschillende wereldkeukens. Dat zou namelijk de slechtste uitkomst van de oorlog zijn voor zowel het Oekraïense als het Krim-Tataarse volk – het zou betekenen dat de rechtvaardige zaak van de gekoloniseerden volledig verloren is.
In deze context is het diep verwarrend dat dekolonisatie in feite door de daders is uitbesteed aan hun slachtoffers: het zogenaamde Mondiale Zuiden of Europa’s post-Sovjet Oosten. Als westerlingen of Russen aan hun lot zouden worden overgelaten zonder enige druk van andere delen van de wereld, zouden ze zich helemaal niet druk maken over dekolonisatie! Dit is een diep geperverteerd perspectief, waarin dekolonisatie een soort therapie of psychologische oefening wordt voor de gekoloniseerden, gereduceerd tot persoonlijke verhalen en familieroots, terwijl het eigenlijk het tegenovergestelde zou moeten zijn, namelijk een sterk gepolitiseerd en bovenaan de agenda van de kolonisatoren staand onderwerp.
Kolonialisme moet in de eerste plaats worden aangepakt door de imperiale machten uit heden en verleden, niet door de gekoloniseerden. De enige koloniale mogendheid die ooit internationaal is gestraft voor haar wreedheden was Nazi-Duitsland. Maar zelfs toen werden de koloniale misdaden verborgen achter de verkeerde benaming Erinnerungskultur, alsof het inderdaad slechts een kwestie van herinneringscultuur was, in plaats van de open wonden die nog steeds de politieke en oorlogsrealiteit van Europa bepalen.
Een derde Europees basisverhaal dat politiek nieuw leven moet worden ingeblazen is dat van het antifascisme. Antifascisme is zo belangrijk geweest in de moderne Europese en wereldgeschiedenis dat het vaak over het hoofd is gezien en is verworden tot een kenmerk van een bepaalde politieke groepering, een subcultuur die op 1 mei haar gebruikelijke rituelen uitvoert. In plaats daarvan zou het antifascisme behandeld moeten worden als een hoeksteen van het huidige verenigde Europa en de vrije wereld. Zonder de basis van het antinazisme zouden de politieke instellingen en het politieke kader van vandaag nooit tot stand zijn gekomen! Echte democratie is alleen mogelijk als het van politieke aard antifascistisch is, anders niet.
De Europese samenlevingen zijn zo gewend geraakt aan verschillende rechtse partijen, populisten, autocraten en autoritaire regimes dat de totale aanval van Rusland op Oekraïne hen verraste. Plotseling werden ze gedwongen om een fundamentele vraag onder ogen te zien, die historisch herkenbaar zou moeten zijn: hoe kunnen we een fascistisch staatsregime (dit keer met nucleaire capaciteiten) afschrikken en er een einde aan maken? Er is een verhit debat geweest over de vraag of het gepast is om het huidige Russische regime als fascistisch te definiëren. Paradoxaal genoeg verschuilen zij die weigeren dit te doen zich achter een overhistorisering van het fenomeen, niet vanwege een gebrek aan redenen, maar omdat er te veel van zijn.
Wat echt opvalt is hoe doelbewust en openlijk de Russische autoriteiten en militairen de nazi’s hebben nagebootst in hun oorlog tegen Oekraïne. Het promoten van de nazi-redenering over ‘niet-bestaande’ Oekraïners als voorwendsel voor massamoorden, het gebruik van een lelijk ‘denazificatie’-discours om het historische geval opnieuw te gebruiken en de militaire invasie absurd te rechtvaardigen, het stileren van een niet-uitgelokte oorlog als een voortzetting van de Tweede Wereldoorlog (‘we kunnen het nog een keer’) – alle revanchistische bedoelingen van Rusland zijn eigenlijk gericht op het ondermijnen van de Europese institutionele en juridische orde, een orde die is gebaseerd op de resultaten van de nederlaag van het nazisme, om de EU en de NAVO te laten barsten en de controle over Europa terug te krijgen door het opnieuw te verdelen.
Door de oorlog van Rusland tegen Oekraïne is er dringend behoefte aan een politiek tegengif: het antifascisme moet internationaal opnieuw worden ingevoerd als basis voor zowel de staatspolitiek als voor niet-gouvernementele beleidsvorming. Het is geen kenmerk van een bepaald deel van het politieke spectrum, maar vormt de bestaansvoorwaarde van het politieke spectrum. Europa draagt hier een bijzondere historische en politieke verantwoordelijkheid en kan daardoor bereiken wat Aristoteles anagnorisis noemde – een verandering van onwetendheid naar kennis, een erkenning niet alleen van een persoon maar ook van waar die persoon voor staat.
Vandaag de dag kunnen we alleen maar voorzichtig hopen dat een dergelijke erkenning van Europa en waar het voor staat de weg vrijmaakt van de huidige tragedie van de oorlog naar een volledig Europese politieke catharsis. Maar hoop is wat overblijft op de bodem van de doos van Pandora.
